Beweiden en/of maaien

De waterkeringbeheerder moet daarom binnen de context van de waterkering, de omgeving en de organisatie keuzes maken voor de ene of de andere beheervorm. Ook kan hij er bewust voor kiezen deze als combinatie in te zetten.

Onderstaand gaan we in op:

• Combinatie van maaien en beweiden:
  • Waarom een combinatie inzetten?
  • Hoe een combinatie inrichten?
• Vergelijking maaien en beweiden
  • Resultaten van wetenschappelijk onderzoek naar deze vormen
  • De gevolgen van beide vormen voor de sterkte van de waterkering
  • De gevolgen voor overige kwaliteitsaspecten

Combinatie van maaien en beweiden

Waarom een combinatie van maaien en beweiden?

Omdat beide beheervormen voor- en nadelen hebben, kan de beheerder kiezen voor het toepassen van beide op verschillende momenten in het seizoen. Doe dit wel planmatig, want de vegetatie is gebaat bij continuïteit in beheer.

Kies dus voor een tijdelijke combinatie in een overgangssituatie, of een blijvende combinatie op langere termijn. Voor bijvoorbeeld het sneller omvormen van een bemeste weide naar een schralere soortenrijkere weide is een tijdelijke combinatie van hooien en beweiden een goede methode. Bij alleen beweiding gaat het verschralingproces langzaam. Door afvoer van extra nutriënten door middel van maaien en hooien is dit proces te versnellen. Een voordeel van de combinatie beweiden en maaien is dat door kleine beschadigingen in de grasmat er kiemingsmogelijkheden voor nieuwe soorten ontstaan, wat bij alleen maaien minder snel gebeurt. [Hazebroek&Sprangers, 2002].

We gaan onderstaand in op:

• Maaien in het voorjaar en nabeweiden in de zomer en/of het najaar.
• Voorbeweiden in het voorjaar met namaaien in de zomer en/of het najaar.

Maaien in het voorjaar en nabeweiden in de zomer en/of het najaar

Tegenwoordig wordt op de meeste dijken maaibeheer toegepast. Het maaibeheer bestaat meestal uit een voorjaars- en een najaarsmaaibeurt. Het maaisel wordt vrijwel altijd afgevoerd. Het verzamelen van het maaisel (wiersen, duinen, etc.) en het afvoeren van het maaisel gebeurt vaak met zwaar materieel. Hierdoor kan het talud beschadigd raken (insporen), vooral op jonge taluds en onder slechte (natte) weersomstandigheden. Dit kan aanleiding zijn om met name de najaarsmaaibeurt te vervangen door nabeweiding met schapen.

Het tijdstip van de maaibeurt in het voorjaar hangt af van de biomassaproductie in het voorjaar. Bij een hoge biomassaproductie moet vroeger worden gemaaid. Bij een lage biomassaproductie kan later worden gemaaid. Indien na 15 juni wordt gemaaid komen de meeste plantensoorten tot bloei en zaadzetting. Bij een soortenrijke, laag productieve dijkvegetatie volstaat een maaibeurt na 21 juni (zonnewende: langste dag) gevolgd door nabeweiden in augustus of september.

Het voordeel van eerst maaien is dat de opbrengst en kwaliteit van de voorjaarssnede (eiwitgehalte) doorgaans hoger is dan die van het najaar. Dit kan voor de onderhoudsnemer aantrekkelijk zijn binnen de bedrijfsvoering.

Nabeweiding kan plaatsvinden vanaf het moment dat de dijkvegetatie zich voldoende heeft hersteld na de maaibeurt. Als er vroeg (mei/juni) is gemaaid komen de meeste plantensoorten nog tot een tweede bloei en zaadzetting in juli/augustus. In dat geval dient de nabeweiding pas plaats te vinden na de afrijping van de zaden.

Van de combinatie van maaibeheer in het voorjaar en nabeweiding bestaan drie varianten:

1. Maaien vóór 15 mei en beweiden na 15 juni of 21 juni (na de bloei en zaadzetting): in vorm van intensieve wisselbeweiding of extensieve continue beweiding.
2. Maaien vóór 15 mei, maaien na 15 juni of 21 juni (na de bloei en zaadzetting) en nabeweiden in augustus-september): in vorm van intensieve wisselbeweiding of extensieve continue beweiding.
3. Maaien na 15 juni of 21 juni en nabeweiden in augustus-september.

De varianten 1 en 2 zijn geschikt bij een relatief hoge biomassaproductie en een relatief snelle groei in het voorjaar in combinatie met een relatief hoge soortenrijkdom.

Variant 3 is geschikt bij een lage biomassaproductie waarbij de groei meestal later in het voorjaar op gang komt en kan worden volstaan met maaien na 15 juni of na 21 juni. Hoe lager de biomassaproductie en hoe hoger de soortenrijkdom, des te later kan de maaibeurt plaatsvinden.

Voorbeweiden in het voorjaar en namaaien in de zomer en/of het najaar

Schapen hebben een hekel aan lang gras en hebben de neiging het plat te lopen. Daarom moet voorbeweiding relatief vroeg in het groeiseizoen gebeuren: tussen 1 april en 15 mei. Het tijdstip waarop de voorbeweiding kan starten hangt af van de voorjaarsgroei van de dijkvegetatie. Een koud en droog voorjaar remt de voorjaarsgroei waardoor de voorbeweiding pas vanaf 15 april mag plaatsvinden.

Namaaien kan plaatsvinden vanaf het moment dat de dijkvegetatie zich voldoende heeft hersteld. Als na 15 juni wordt gemaaid zijn de meeste plantensoorten inmiddels tot bloei en zaadzetting gekomen. Bij een soortenrijke, laag productieve dijkvegetatie volstaat een maaibeurt na 21 juni (zonnewende: langste dag). Wanneer het namaaien op een relatief vroeg moment in het groeiseizoen is gebeurd kan een tweede maaibeurt in september noodzakelijk zijn teneinde de dijkvegetatie op de gewenste lengte de winter in te laten gaan.

Van deze combinatie van beweiding en maaibeheer bestaan twee varianten:

1. Beweiden vóór 15 mei, maaien na 15 juni of 21 juni (na de bloei en zaadzetting) en nabeweiden in augustus-september.
2. Beweiden vóór 15 mei, maaien na 15 juni of 21 juni (na de bloei en zaadzetting) en maaien in augustus-september.

Beweidingsrondes worden gecombineerd met een (selectieve) maaibeurt waarbij slechts de harde bloeistengels van de dijkvegetatie worden afgemaaid en eventueel worden afgevoerd (bloten).

Vergelijking maaien en beweiden

Onder de waterkeringbeheerders leven sterke en uiteenlopende meningen over de kwaliteit van beweidingsbeheer. Diverse studies door het hele land tonen aan dat beweiding succesvolle resultaten kan opleveren, maar dat er ook aandachtspunten zijn [Liebrand, 2015; Sýkora&Liebrand, 1987; Van der Zee, 1992]. Doorgaans levert maaien een zekerder resultaat.

Resultaten van (wetenschappelijk) onderzoek naar de sterkte van de grasbekleding

Al meer dan 30 jaar wordt onderzoek gedaan naar de sterkte van de grasbekleding en de invloed van het beheer daarop. Onderstaand enkele conclusies uit enkele studies die iets zeggen over de verschillen tussen maaien en beweiden. Door de jaren heen is de ontwikkeling te zien van (intensief) agrarisch beheer op de waterkering naar het waterstaatkundig en natuurgericht beheer.

Fliervoet [1992; blz. 59-61] concludeert:

• “Bij een intensief agrarisch beheer van rivierdijken is de erosiebestendigheid van dijkgraslanden niet optimaal en zijn de natuurwaarden van dergelijke graslanden veelal zeer laag.
• Bij een minder op productie van gras gericht dijkbeheerder biedt een gesloten, uit grassen en kruiden bestaande vegetatie een goede doorworteling en daarvoor verbeterde erosiebestendigheid.
• Verschillende vormen van extensief dijkbeheer bij hooien en/of beweiden zijn zowel in civieltechnisch als natuurtechnisch opzicht goed. Civieltechnisch: relatie belasting-sterkte-schade. Natuurtechnisch: zodat de vegetatie karakteristieke en zeldzamen soorten kan herbergen.
• Intensieve beweiding met schapen heeft een negatieven invloed op de kwaliteit van de vegetatie en is daarom af te raden.
• Gebruiksovereenkomsten tussen waterschappen en belanghebbende gebruikers lijken een geschikt middel om extensieve beheervormen (geen bemesting, lage beheersdruk en periodiek beheer) in de praktijk te kunnen regelen.
• De kosten van dijkbeheer worden sterkt beïnvloed door plaatselijke verschillen in gebruik.”

Sprangers [1996] trekt de conclusie dat uit zijn onderzoek naar extensivering van enkele specifieke beheervormen op zeedijken, ‘onbemest hooien’ als beste naar voren komt. Hij bestrijdt dat alle schapen van de dijken zouden moeten worden gehaald, maar wijst op de kans op hoge soortenrijkdom en uitbreiding met zeldzame planten als de dijken worden gemaaid.

TAW [1998] trekt in tabel 4.1 de conclusie dat hooien zonder bemesting de meeste doorworteling oplevert, vergeleken met hooien met bemesting en beweiden met bemesting.

Schapenbeweiding met lichte bemesting voldoet in waterstaatkundig opzicht goed, maar vereist een nauwkeurig op de lokale situatie afgestemd beheerplan. De beweiding is immers niet gericht op schapenteelt, maar op een erosiebestendige grasmat.

Omdat weiden zonder bemesting niet wordt beoordeeld, kunnen we die conclusie hier niet meenemen.

Hazebroek&Sprangers [2002] beoordelen verschillende beheervormen, maar doen er verder geen vergelijkende uitspraken over.

Frissel e.a. [2005] constateren bij een vervolgonderzoek op Sprangers [1996] in dezelfde vakken: Er is een trend waarneembaar dat beweide proefvakken een hogere bedekking laten zien dan gehooide proefvakken. Beweiden met schapen heeft een positief effect op de doorworteling in de bovenste bodemlagen (tot 12,5 cm), en een hooibeheer heeft een positief effect op de doorworteling in de diepere bodemlagen. Niet alleen het beheer maar ook andere factoren spelen een rol bij de doorworteling. Verschil in kleikwaliteit, expositie, en verschillen tussen jaren lijken belangrijke factoren. Hierdoor konden bij deze kleine dataset slechts beperkt verschillen worden aangetoond die aan beheer kunnen worden toegeschreven.

Liebrand [2015-2] concludeert op basis van een studie in 1.200 permanente proefvakken gedurende vier jaar dat beweiding zowel leidt tot een kans op slechtere als betere grasbekleding, gemeten volgens de VTV2006 het volgende. Bij de meeste bodemcategorieën en exposities is bij beweiding met schapen de kans op een goede civieltechnische kwaliteit gemiddeld hoger (33,1%) dan bij maaibeheer (25,1%). Daar staat tegenover dat bij beweiding met schapen de kans op een slechte civieltechnische kwaliteit óók hoger is (43,0%) dan bij maaibeheer (26,9%). Daarom is toch maaibeheer het meest geschikt voor het beheer van de dijken.

Bij toename van de zwaarte van de bodem, van lichte tot zware klei, neemt bij beide beheervormen het aandeel van proefvakken met een goed vegetatietype af en neemt het aandeel van proefvakken met een slecht vegetatietype o.b.v. VTV2006 toe.

Bij de vergelijking van maaien en beweiden kan ook worden gekeken naar de aanwezigheid van mossen en kale plekken in de zode. Bij een studie in 1.200 proefvakken op rivierdijken blijkt dat er geen dominant verschil is in de uitkomsten. De grafiek laat zien dat bij 865 opnames het aandeel vakken waar meer dan 30% mos en kale plekken aanwezig is, iets hoger is bij beweiden. Daar staat tegenover dat het aandeel van minder dan 20% ook groter is. De factor bodemtype heeft geen belangrijke invloed op deze uitkomsten.

[onderzoek Liebrand 2010-2014 voor Waterschap Rivierenland, niet gepubliceerd].

De gevolgen van beheervormen voor de sterkte van de grasbekleding

In onderstaande tabel bekijken we de gevolgen van beheervormen voor de sterkte van de grasbekleding. We vatten daarmee de informatie van andere pagina’s samen, waar ook de bronnen vermeld staan.
 

De gevolgen voor overige kwaliteitsaspecten