Soortenrijke dijken

De termen soortenrijk, bloemrijk en kruidenrijk worden veel door elkaar gebruikt. Daarom eerst definities, ontleend aan [Liebrand e.a., 2024, rapport thema 0]

• Soortenrijke, bloemrijke dijkvegetatie: begroeiing van een dijk die bestaat uit veel verschillende soorten grassen en kruiden en die een of meer perioden van het jaar bloemrijk is. Een bloemrijke dijk (in volksmond bloemdijk) is niet per definitie soortenrijk: de bloemrijkdom kan ook bestaan uit slechts een of enkele kruiden. Een dergelijke dijk valt niet onder de term soortenrijke, bloemrijke dijk. Voorbeeld: en pas ingezaaide dijk die volledig rood is van de klaproos.
• Soortenrijke dijkvegetatie: vegetatie die bestaat uit minimaal 30 verschillende soorten vaatplanten waar zowel grassen als kruiden onder vallen. Onder grassen verstaan we ook grasachtigen waaronder zeggen, biezen, russen en cypergrassen. Volgens WBI2017 is de zode gesloten. De bodembedekking door kruiden is in mei en juni (vóór de eerste maaibeurt), van bovenaf gezien, minimaal 15% en maximaal 80%. De bekleding moet ten minste 4 jaar oud zijn en onder regulier dijkbeheer vallen. Er mag geen sprake zijn van kortstondige verandering of verstoring van of ingreep in de vegetatie op meer dan 5% van het oppervlak. 
• Kruidenrijke dijkvegetatie: bekleding met een hoog aandeel aan kruiden. Dit aandeel aan kruiden kan bestaan uit veel verschillende soorten kruiden maar ook uit slechts een of enkele soorten kruiden: de soortenrijkdom kan dus sterk verschillen. 

In deze Handreiking kiezen we bij voorkeur voor de term ‘soortenrijke dijken‘. Er zijn immers ook veel grassen aanwezig in de vegetatie en een groot deel van het jaar zijn er weinig bloemen te zien. De soortenrijkdom is ook relevant voor de erosie- en klimaatbestendigheid. Sýkora&Liebrand onderscheidden in 1987 al het belang van soortenrijke dijken. Instandhouding van deze dijken borgt het voortbestaan van soortenrijkdom en zeldzame soorten, draagt bij aan esthetisch, recreatief en artistiek belang, draag bij aan stabiliteit van het landschap doordat het biologisch evenwicht wordt vergroot, houdt de genetische diversiteit in stand en is van belang voor de fauna. Dit is in 2024 opnieuw bevestigd in de resultaten van het onderzoeksproject Future Dikes.

Een bloemrijke dijk wordt vaak in relatie gebracht met de aanwezigheid van insecten. FLORON en de Vlinderstichting hanteren een Nectarindex voor de waardering van deze bloemdijken. Zie o.a. https://www.floron.nl/bermen. De bloemdijk voldoet aan de waterstaatkundige eisen en dient in hoge mate de ecologische functie. De vegetatie bestaat voornamelijk uit overblijvende en – in mindere mate – tweejarige- en eenjarige, inheemse (en ingeburgerde) plantensoorten. Een bloemdijk is duurzaam te behouden door middel van een natuurvriendelijk of natuurgericht dijkbeheer.

Onderzoek met 5734 vegetatieopnamen naar soortenrijkdom op Nederlandse dijken leverde het volgende inzicht op [Liebrand e.a., 2024, rapport thema 0, tabel 3 en figuur 4] 

We gaan onderstaand in op:

• Historie soortenrijke dijken
• Eigenschappen van soortenrijke dijken

Op andere pagina’s gaan we verder in op de relatieve soortenrijkdom, aanleg en ontwikkeling van bloemdijken, beheer van bloemdijken.

Historie soortenrijke dijken

Een dijk vol bloeiende planten vertegenwoordigt een esthetische waarde (schoonheid, aantrekkelijkheid) die door velen gewaardeerd wordt vanuit het oogpunt van natuur en recreatie. Tot de 50er jaren van de vorige eeuw bestond de vegetatie op veel dijken uit soortenrijk en bloemrijk grasland. Intensivering van het agrarisch gebruik inclusief bemesting en herbicidengebruik (onkruidverdelgers) en verkeerd beheer (klepelbeheer) hebben geleid tot een sterke achteruitgang van de soorten- en bloemrijkdom op dijken. Onderzoeken van onder meer Liebrand, Van der Zee en andere onderzoekers van Universiteit Wageningen toonden in de jaren ‘90 ook aan dat de karakteristieke dijkvegetatie op rivier- en zeedijken zwaar te leiden had onder de vormen van beheer met grootvee en bemesting. Zij toonden ook aan dat de karakteristieke vegetatie niet alleen landschappelijk waardevol was, maar ook een grote erosiebestendigheid bezat. Deze nieuwe inzichten zorgden er voor dat de waterkeringbeheerders vaak weer kozen voor duurzame beheervormen waarmee niet alleen de erosiebestendigheid, maar ook de landschappelijke waarden werden behouden. Dit werd volop toegepast in het kwaliteitsoordeel volgens de VTV2006.

Meer recent zijn ook de andere ecologische waarden in beeld gekomen.

Eigenschappen

Eigenschappen van soortenrijke dijken zijn:

• veel verschillende gras- en kruidensoorten;
• voldoet aan de waterstaatkundige eisen en ondersteunt de ecologische functie;
• op bepaalde momenten in het jaar rijk aan bloeiende planten;
• alleen inheemse en ingeburgerde plantensoorten;
• voornamelijk bestaand uit overblijvende soorten;
• ook, maar in mindere mate, bestaand uit tweejarige- en eenjarige soorten;
• duurzaam te behouden door middel van een natuurvriendelijk of natuurgericht dijkbeheer.